Á̱nietnzwang-á̱nap Dahomei
| A̱lyoot da̱nian |  |
|---|---|
| Kpaat mbwak | Houegbadja |
| A̱byin | Dahomey |
| A̱lyem ta̱m ku a̱lyoot | Fon |
| Present in work | The Woman King |
Á̱nietnzwang-á̱nap Dahomei (á̱ ku ngyei mba A̱gojiye, A̱goji, Mimo, Minon a̱ni) ba̱ yet á̱nap bya ma̱ A̱ka̱neam na̱ byia̱ nfwuo kwak a̱son di̱n jen zwang a̱ni. Ba̱ shyia̱ A̱byintyok Dahomei nang a̱fwun á̱ ngyei Bini ku shyia̱ di̱ fam Afi̱rika Jenshyung a̱ni. Ba̱ ku nshyia̱ neet ma̱ a̱lyia 1700 ndbk si̱ naat 1900 ndbk.[1] Bibya ma̱nyin mba si̱ yet Á̱nietnzwang-á̱nap ba neet mi̱ nkhang gbangbang na. Á̱niet fam Yurop Jenshyung bya ku tyia̱ mba a̱lyoot á̱nietnzwang Dahomei ka neet di̱n jen nang ba̱ ku myim a̱ni mat nkhang na nang ba̱ ku fang a̱ni.
Á̱nietzwang-á̱nap ba ku bai wa da̱nian nang á̱ ku hyaai á̱tyok ba ma̱ a̱di̱di̱t di̱n jen a̱ja. Á̱ka̱kpa̱t nang á̱ nyian mi̱ zwang ji ma̱ bibyintyok fam Afi̱rika Jenshyiung hu a̱ni ku shyia̱ á̱kpa ba̱t. Huhwa ku mbyia̱ Dahomei si̱ yet a̱kwak a̱son lyiai á̱khwo ma̱ A̱byintyokshan Oyo ka, á̱khwo ba ku yet nkyang zwa nia di̱n jen a̱ja nang á̱ ku lyiai di̱ fam Afi̱rika Jenshyiung ta̱bat di̱n jen a̱ja si̱ nat jen nngaan ji. Á̱tyok ba ku shi á̱kpa̱ bah, huhwa mbyia̱ Á̱gwam Dahomei ba si̱ kwok á̱nap byia̱ ma̱ a̱khwot-á̱kwop ba. A̱didá̱m kwok a̱nyiuk ma̱ a̱khwot-á̱kwop wu yet á̱́mumwua̱ng hwa̱ sa̱ ji na̱ng ba̱ na̱n kwa̱k nfwuo á̱́khwuo za̱m Oyo ba̱i dyio Dahomei ji ku za̱ng á̱lyia̱ a̱ni.
Di̱n Nsta̱ hu
[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]A̱gwam Houegbadja (abyieng tyok hu neet ma̱ a̱lyia 1645 si̱ na̱at 1685) Agwam atat a si Dohomei ji, Nggu wa̱ ku yet á̱tsa̱tsa̱k a̱yin á̱ ku ntsa sot Dohomei ji a̱wot ku si̱ bwuok a̱tyie Mino, á̱lyoot ka nang á̱ ku yei á̱niet á̱ka̱t bwuei Zwuo nang á̱n gei gbeto a̱ni. Mu na̱ng á̱ ku ngei Gbeto wu Houegbaja a̱ni, ku byia̱ kwa̱i jhyia̱ng ba̱ ku yet Mman-shan na̱ng á̱ ku kpa̱at neet gba̱ngba̱ng á̱ni, a̱wot sot gbeto ji ja̱ si̱ yet á̱niet cok Á̱gwam wu.
Nggwon á̱nap Houegbaja na̱ng a̱n gei Á̱byik Á̱gwam Hangbe á̱ ku byeng tyok hu neet (1716-1778 ndbk) á̱ ku kpa̱at Mma̱ng-shap á̱nap ba cok nggu á̱ni. Á̱niet ka̱swuo Yurop ba ku shyia̱ ma̱ á̱tung ka di̱n jen a̱ ja. Neet mi̱ng kwa̱i ba̱h ji , nggwon á̱sa̱m nang ngei Á̱gwam Agaja wu ani, nggu wa̱ ku sa̱n tyok hu di̱n bwuak á̱tyia̱ nggu ka̱. Á̱gwam Agaja wa ku ya̱h zwa̱ng ji nang Á̱nietzwa̱ng Dahomei ji ku kwan mbeang a̱ á̱niet Á̱kea̱ngtyok Savi ba ani ma alyia 1727 ndbk. Sot á̱nietzwang á̱tyok Dahomei ba ku yei Sot á̱nietzwang á̱nyiuk ba mi̱ng a̱lyoot Mino, ku faa "A̱yaa̱yang nzi̱t bah" ma̱ a̱lyem Fon wu. A̱wot á̱niet lyuut nkwa̱ mbwuat jhyiang ku nia̱ á̱nyiekhwop Á̱gwam Agaja wu, Á̱byik Agwam Hangbe wu wa̱ ku kpaa̱t sot á̱nietzwang ji. Á̱wot á̱niet á̱ghyiang si̱ byia̱ á̱didam á̱ ku byia̱ á̱tyu a̱n gei á̱byik á̱gwam Hangbe a̱ni.
Neet di̱n jen na̱ng Á̱gwam Ghezo ku byeng tyok hu ma̱ a̱lyia̱ (1818 si̱ na̱at 1858), Á̱nietzwang Dahomei ba̱ ku shyi á̱kpa̱ ba̱t. Á̱gwam Ghezo ku dyep á̱nietzwang ba̱ di̱n jen á̱ ja ba̱t, a̱wot á̱ si̱ nwak ba̱ shyi a̱ si̱ mbyia̱ng mba̱ kurum nta̱m ba̱ hu, Ku si̱ nwuak ba̱ cet na̱ng ba̱ nyia̱n nta̱m ba̱ na ma̱ fwuo á̱nyiung.
Kwok Nta̱m
[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]
Á̱gwam Ghezo ku kwok á̱sa̱m ma̱ á̱nyiuk ba̱ nia̱ ta̱m á̱khwota̱kwop neet a̱mami a̱ka̱khwo na̱ng á̱ neet dyo bibyin ntaa̱ a̱ni.