A̱byintyok Bini

Neet di̱ Wikipedia

abyintyok Bini ka, kikya abu ngyei abyintyok Edo ka. Abyintyok Bini mung alyen ka di yet sa-ntyok Bini (Bini: Arriọba ẹdo), yet sa-ntyok ha, danian kani alyen ka nung sa Átak abyin Nigeria.[2] ka bye akata mang abyin angyei republic of Benin, ba,[3 nung aza lyen ka nung alyoot Dahomey kya gbangbang neet din ce 17th centurit sinat alye 1975. Abyintyok Bini kya agbangbang akayang Edo ka, nung angel Beni City. manini zishye mang agbandang sa Edo ka (Edo State, Nigeria). Abyintyok Beni ku yet akhukhwup akayang ji byie atan alyoot, ji bah shye ya'ason zam, ji lan sarai sitet bashyie Africat Átyin". akayang shyi zam, .ka si shyi ya'ason Mami agbandang akayang yok angyei grew out of the previous Edo Kingdom nbiyang Igodomigodo mang ce 11 centurit AD,[4] ji shye shii zam nat jan ji nung ashong Britit kun Bai ani. ma lye 1897.[5]

ABYIN TYOK (Kingdom)

TA'ADA SHEI (Oral tradition) Átyin nkpat agbandang Tyok Beni ji ja yet aniet Edo, bi bya kpaat Tyok Beni. Ali ntyok kikya angei Ogiso (agwam aza) ba ngyei abyintyok baka Igodomigodo.[6] aniet afare Ogiso (Ogiso Igodo), ba SHEI cet bahu danian shi akpa bah din Tyok hu. agwam ku labiyang zam mung tyo hu, as ba khwu anie khwop afai gu hu angei Ere ani Si San Tyok hu mung centurit 12, abyia agbandang ali-ntyok ning akun gat Ágwaza Ekaladerhan Tyok hu ani, guwa ku yet gwan ning agwam Ogiso, bye ani. Aku faat àlyiat danian lap akhwu, danian abyin agwam (aku yet nkwu abyin wa) danian gu ku nshai tam agwam abwoi aku ngei Ogiso ani.[7] danian gu kun ñwai khwi àlyiat Tyok hu ani, danian afata Nye ana Hyat gu ani. Átyu fwoi ntam Ali ntyok ka si fak tausai gu, asi Kai ngu away ma akayang angyei Ughoton kpankpaan mang akayang Beni. ning átye nbin Ogiso nkwu ani, tyok Ogiso Si kin tyak. Aniet akayang aniet Naat Tyok ku cat ngwon agwam ansaan ani guwa gu bang tyok hu. anye akalye madidit ning gun San Tyok hu ani, asi yorong atung aniet gu ba, asi hye mang anba ning gun cyok di yet agwam mat fwoi ya, aku hye din nwap agwang nkpang nye ("ile" abyin, "ubinu" byian nfwo), danian Anya Kya asi ngyei agbandang tyok hu Ubinu mung nwap Ife, asi byian anwat yes ka sinat Bini ma (centurit 15th sinat 16th din bwak ashong potigat). Sihuni Si byan gu fwo zam, asi hyai Nye, "Si ngwon abyin ani, kikya shiat tyiet di lyen bang abyin nbiyang Tyok abyin mung bang anyietbishi ". Asi kpaat afai ngu nung gu bye mung Erinmwinde, Eweka, danian gu gaat Tyok hu ani, asi bwok anat abyin agwangpang. Abwo jen ba, aniet ba si shye lyen nung Afai u ning gun gaat gu Tyok hu ani yet mang-mang wa, danian Anya Kya acacet akayang ba si naai Oranmiyan. Asi Jung ba tswa akakan angyei "omo ayo"(din nwap agwangpang) danian Nye ka ba vou mang tswa ji agwam u na coot a nwu àlyiat. Abadidai Eweka si vou mung tswa ji, ma vu vou, ming Akpandang gu ba, ma akayang Useh nkpankpaan ming aegor, akayang ayang bin gu hu. Din Jen ji gun shye di vou mang tswa ji ani, asi kin kaat nye "Owomika"(bwak nung na tabat!) ming nwap agwangpang. hu hwa Si kin gyet alyoot Tyok gu ka. Sihwa Si kin gyet taada Ali ntyok Beni ka. mang akum agwam ba-nkhwi ani. Ba ning kook mam anatat ma akayang Usama, Basi hye alyoot ntyok baka makayang Useh. Eweka ku kpaat Tyok gu hu ming alyoot gu ka. Oranmiyan ku nat asi Si kpaat agbandang ali-ntyok Oyo (Oyo Empire), aku bang tyok Alaafin asi Oyo. Asi ba bwok anat Ile-Ife , asi kyak Tyok Ife, sinat Jen ji gun nwo akayang ka din tsaai. Kyang bwak hu hu bya bang tyok Ile Ife, Oyo nbiyang Beni sinat za afwun.

Bámíng akayang Bini, nvak anbang Tyok hu ani, agbandang agwam u wa yet Oba, Si nat atsak ntyok ashye ani, taada ji tye baning khwi Tyok Ogiso, ning akhwat akwap ncok ba ani, danian bwak apyio nbiyang tiyang zang (tax). Aku tye ku yet kpaat ha ba, bà Shai nwap bahu ming taada ji ba za khwi ani ba, danian ku dang sot khwi sinba ani, jen jyiang agbandang agwam ning gat Tyok enogie (duke) danian byian tam gu cat a Nye ani ming akakayang na.

KHAANG GBANGBANG (HISTORY) ming jen centurit afare (1st century BC), Abyin Binin bye zwa khaap territory was partially agricultural; neet ma alyea 500 AD, Babu yet aniet akaat bya hu. mameang, ma lyea 500, ashye twam ma byin Binin ka.[8]

Agbandang abyin Binin ka (nung aku ngyie Edo ani) si doot ayong ma lyea 1000, ming twa ayit ning biyang cok hu ani. Shi ayit hu ku bye a ban vak Kya nung a iya a si joke atan cok zam. Ayit Binin la ku tye Basi shyi ya'ason danian Nok akayang ka, sisak ji ba Nye zwa zam ani.– zwa fan ning abwoi ma gyui abu shiat nyam ayit zam ka nang agwot akaat, agafip nbiyang akwop nung antaat akanyo ani, nbiyang akakwon, abwoi agafip danian kan zwan madidit-adit nbiyang akakwon ning, a sa danian jyi komi bye acacet asakwot ani. Ashyiat zwan madidit ji kwa kyang zwa bang ma akasa na ani (zwon, nyak sinat akum ka), kyang zwa na si rika kwui; abwo akalye madidit ning anshyie ya'ason ani, zwan ji Zi za khyai kyang zwa na ani si bu bye cet da bah ba, musaman zwon, ming nyak.[9]

Ashye Atsak alyoot ntyok Binin ka neet din Jen ji ankpaat ka ming centurit afare hu, aniet ba za ku ngyei ka Igodomigodo. aku ngyie agbandang agwam u 'Ogiso' – 'ágwam kyai tazwa' (ruler of the sky).[10] Afang Agwam ba baai 36 ba ku bang tyok Ogiso hu ani neet ming din kpaat Tyok hu.[11] Agwam Ogiso ku tabat more shan Ada nbiyang Eben danian shan cet Tyok gu hu din Jen hu~16AD.[12][13][14]


TA'ADA NBIYANG DOKKA (RITUAL AND LAWS)

HYAAI ANYIETBISHI (Human sacrifice) : Aniet khwop kyang gbangbang ( archaeologist) ku kwop kunkup anap akaniyam anyietbishi swang naai mang anyung (41) ning aku Si kwoot ming agbandang bwong ani. Graham Connah. guwa ku si nyi tam ahwa. Si huni Si tye asi shi lyen ning aku khyai anyietbishi danian nwat hadaya ga abwoi ba khwui ani. asi but shyi lyen ning aku Hyaai anyiet ba bwok abun abyin ani. Sarai kyang Nani anye na ma abyin Benin ming centurit swak ming ataat (13th century) AD.[52] From the early days, nwat hadaya anyietbishi ku nshia ming kyang ba Nye danian kwui ba hu ani. Aliyak gyang na ba ku Nye ani, manang J. D. Graham, ku nlyuut Hu ani, a ku kwook na da akwonu khang Kya. asi bun nbiyang kyang jyiang tazwa. danian abye shauda da na ba. aku Nye atang bye nbiyang aniet akatuk Nye aku Hyaai din Jen ji".[53]

Agwak Átyu kook khang Edo, akin ngyei Agwak Philip Igbafe, ku lyuut Nye akhwoo bya aku Hyaai danian hadaya aaju Nye ani.[54]

Aku khyai anyietbishi danian nwat hadaya hu din Jen ban song ming Shei ágwai davou Ágwaza ba khwui ani , abyin suhwa akanyung Kya ma lye.[55]

Babu nwat hadaya asam ko anap ko zwon ko nfwuk, sinat akum kyang ka. Ba Nye sihwa anwuat Ágwaza ba ngyei Ogiuwu, 'guwa yet agbandang agwam kukhwi' tutu abwoi hu shye ma akawatye agbandang akayang Bini kya.[55]