Nkhang Caina
Nkhang Caina na ku neap a̱ kup ndyia̱ ncyikwop tazwa ncyikwop ma̱ a̱di̱di̱t na̱ si̱ ba̱ kup a̱gba̱ndang a̱vwuo ba̱t. Kuzang fam-a̱byin nang á̱ fa ku yet kap swanta Caina a̱fwun hwa a̱ni ku li a̱ka̱cak muna̱pyia̱, but, ya-a̱son, mbeang zook. Tat-a̱pyia̱ Caina hu ku tsa ghwut da̱ a̱ka̱vwuo ma̱ a̱nian A̱ghyui Bagina, nang dundung ma̱ng kham A̱ghyui ji mun yet a̱cyian taada Caina ka a̱ni. Caina byia̱ a̱dodo á̱niet ma̱ng nnwap ma̱ng lilyem vwuon. Mi̱ di̱ nwuan nkhang Caina hu, á̱ ni̱ nwuan di̱n vak a̱ka̱satyok hwa: a̱ka̱satyok a̱byintyokshan ni̱ vwuot na̱ si̱ kwa, a̱wot á̱ ni̱ ncyin nna mat ntangka̱i nkyang na nang na̱ ku nnyia̱ a̱ni. Da̱ a̱ka̱nyiung nkhang na nang á̱ kwok nyia̱ á̱ maai á̱ zop tat-a̱pyia̱ Caina hu á̱ ta̱taat nyia̱ ku ku labeang a̱ naat di̱ mi̱n but neet mi̱ ndyia̱ ncyikwop ma̱ a̱di̱di̱t gbangbang, si̱ ku tyia̱ ku si̱ yet a̱nyiung mami a̱ka̱vwuo ntsa tat-a̱ghyi a̱ni. Di̱n jen ma̱ a̱di̱di̱t, a̱ghyi a̱byin taada Caina ji̱ laai shi a̱ swak a̱ni ni̱ byia̱ cet nyia̱ tyok ma̱ di̱di̱ri̱k tazwa a̱ka̱vwuo na̱ neap a̱ nat di̱ fam jenshyung Tian Shan hu, Kham Tarim ji, ma̱ng Himalayat hu, ba̱ng si̱ tat fam a̱za A̱ka̱fan Sayan hu, ba̱ng si̱ tat fam a̱tak nang da̱li̱ta A̱shong A̱ghyui ji.
Jen Ce A̱fang Swai ji ku nhyat ma̱ng doot bibyintyok vwuon di̱ nfam a̱ka̱ghyui Bagina ma̱ng Yangtze na. Taada Erlitou ji ma̱ a̱kpa̱kpai bibyin a̱ka̱wa̱tyia̱ Caina wu a̱wot á̱ ni̱ fa nji ji̱ yet mi̱ kyang nyiung hwa ma̱ng a̱lityok Xia ka (miliniyom 3 A̱K) a̱ si̱ lyuut-nkhang taada Caina hu. Mmam na nang á̱ ku lyuut a̱ sak neet mi̱ gbangbang si̱ Caina na̱ ni̱ shyia̱ kpa̱mkpaan ma̱ng 1250 A̱K, na̱ si̱ mbyia kurutuk nang á̱ ku ta̱zut di̱ nkungkup a̱li a̱bwoi na nang á̱ ku neap a̱yaatyia̱-a̱khwop ndyo a̱ni. Lyuut a̱shong-tswam Caina hu, lyuut bwok nang á̱ ku neap a̱yaatyia̱-a̱khwop ndyo a̱ni, yet a̱gba̱ndang kpa̱m lyuut gbangbang Caina a̱ghyang wa. Fam ntsa lyuut lyulyuut da̱ a̱lyem Caina nang á̱ ku shim ndyo a̱ni byia̱ mami nhu bubwom, kurutuk, ma̱ng ngwa̱i a̱lyiat a̱gwomna̱ti. Á̱ nwuak a̱cucuk nyia̱ a̱byin Caina ku yet a̱nyiung mami a̱bitityan bwoi nvak lyuut ma̱sa̱t. Nkpa̱m lyuut ntsa na na̱ ni̱ shyia̱ a̱ni tyai nyia̱ a̱lyem ka wa ka̱n kwop ba̱t. Taada ji nang á̱ jhyung di̱ lyuut lyulyuut ntsa hu, yet si̱ a̱lityok Zhou (kp. 1046 – 256 A̱K) ja, ce fam-a̱byin Caina, jen ji á̱ ku neap Khai Tswazwa hu di̱n tsa a̱ni a̱wot á̱ si̱ ka kpaat kuntyin a̱yaafilosofi nang A̱di̱dam Kungfu, Khwitawo, Legalizi̱m ma̱ng Wushing.
A̱ka̱fwuop nta[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]
- China Knowledge (di̱n Shong), a̱gba̱mgbam a̱gbang lyen a̱zalang Caina neet mi̱ Ulrich Theobald
- The Berkshire Encyclopedia of China tazwa Oxford Reference (di̱n Shong)
- China Rediscovers its Own History, a̱junjung tyiet tazwa nkhang Caina mbwak Yu Ying-shih (di̱n Shong)