Kyang a̱gwai Romaniya
Kyang a̱gwai Romaniya fa a̱toot taada nang A̱romaniya ba kup a̱ni, mba ba̱ swan mi̱ bibyin Romaniya ma̱ng Ma̱li̱dova, ma̱ng a̱basusot-á̱niet mi̱ Yuki̱ren ma̱ng Sa̱ri̱bya. A̱fwun, a̱lyiak A̱romaniya ka ni̱ kup a̱yaatoot ce-a̱fwun bya di̱n jen ma̱ a̱di̱di̱t, a̱wot nkyangkup nang á̱ ku wa̱i a̱ji á̱ ku khak kup nna mi̱ sa̱ncuri 20 wu. Da̱ a̱kwonu a̱kya, á̱ ni̱ mmaai ndi nna ma̱ a̱baka̱keang á̱ghyang, ma̱ a̱tsatsak a̱ka̱tung, ma̱ng a̱ka̱tung nwap ku á̱si̱ nna nang á̱niet ba jhyi a̱ni. Kuzang fam-a̱byin nkhang byia̱ tangka̱i kyang a̱gwai nhu hu.
Nfam-a̱byin nwap
[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]Á̱ maai á̱ tak nkyang a̱gwai taada Romaniya na ca̱caat ma̱ng nfam-a̱byin a̱natat nia. Á̱ sa maai á̱ bu ka̱u a̱si̱ nani ntyia̱ a̱banfam-a̱byin nwap, na̱ maai bai tsi̱tsak 40 ma̱ng 120, ma̱ a̱ca̱caat ma̱ng ta̱fwat ji nang á̱ nyia̱ ta̱m ma̱ng a̱nji a̱ni.[1]
Á̱tsak nfam-a̱byin taada a̱natat na, ninia yet:
- Ti̱ransi̱li̱vaniya ku Ardeal
- A̱kpa̱kpai-a̱byin fam-jenshyung wu: A̱kpa̱kpai-a̱byin A̱tatak Muret, A̱kpa-kpai-a̱byin Criș (Crișul Negru, Crișul Alb, Crișul Repede), A̱kpa̱kpai-a̱byin A̱tatak Somet (A̱byin Owashi)
- Ba̱nat, mbeang Timiș Meadow ma̱ng Karat-Severin
- Valahya, mbeang nfam Jenshyung Valahya nang á̱ ngyei Oli̱teniya a̱ni ma̱ng A̱tyin Valahya nang á̱ ngyei Munteniya a̱ni
- A̱tatak Da̱nube ka, mbeang Bărăgan, A̱za Dobruja mbeang a̱tak Ma̱li̱dova
- Ma̱li̱dova, mbeang Bukovina, fam Jenshyung Moldova, A̱tyin Ma̱li̱dova a̱mgba̱m á̱ mi̱ ngyei Ba̱sa̱rabya a̱wot neet ma̱ a̱lyia̱ 1991 Ri̱pobi̱lik Ma̱li̱dova mbeang Ti̱ransi̱ni̱ti̱riya
- A̱yaaba̱li̱kan ku A̱romaniya A̱fa̱fap-a̱byin Bali̱kan ba, nang á̱ bu maai nka̱u ntyia̱ a̱ka̱vwuo a̱naai a̱ni:
- Ma Da̱kya-Romaniya da̱ a̱gi̱gak ba: A̱tak Dobruja a̱mgba̱m á̱ ngyei Ka̱di̱ri̱lata tsi̱tsak ndyia̱ 1913 ma̱ng 1940 (Buli̱gariya), A̱nian Ti̱mok ka (nfam a̱za-jenshyung Buli̱gariya ma̱ng a̱tyin Sa̱ri̱bya), Vwoivwuodina/Ba̱nat Sa̱ri̱bya ma̱ng Yuki̱ren (ma̱ a̱ca̱caat di̱ hyia̱k [Ceri̱nivi̱tsi]] ma̱ng Odesa)
- Ma Iti̱riya-Romaniya mi̱ Iti̱riya, Ki̱rowesiya
- Ma Ma̱kidoniya-Romaniya (ku Aromaniya) mi̱ A̱li̱baniya, Buli̱gariya, Helat ma̱ng Ma̱kidoniya A̱za
- Ma Megi̱leniya-Romaniya mi̱ Helat ma̱ng Ma̱kidoniya A̱za
-
Ti̱ransi̱li̱vaniya
-
A̱byin Owat
-
Ma̱ramuret
-
Ki̱rishana
-
Ba̱nat
-
Valahya (Oli̱teniya)
-
Valahya (Munteniya)
-
Jenshyung Ma̱li̱dova
-
A̱tyin Ma̱li̱dova (Ba̱sa̱rabya)
-
Bukovina
A̱tsan ma̱ng a̱shai kyang a̱gwai taada Romaniya ka
[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]A̱son yei kyang a̱gwai Romaniya hu mi̱ nkhang
[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]A̱tyin kyang a̱gwai Romaniya ka ku neet di̱ kap a̱yaatyia̱khwop á̱niet Ta̱ra̱ki, Da̱kya ma̱ng Getae a̱bya a̱wot ku si̱ tai si̱ á̱niet A̱fa̱fap-a̱byin Ba̱li̱kan hu, gba̱mgbam, vwuon ku shyia̱ di̱ fam nkyang nang á̱ tyei da̱ a̱nhu á̱ mbeang shisham nhu ji. Kidee, á̱junjung nghwughwu a̱nyiuk nang á̱ ku shap tazwa Tsuung Ti̱rajan mi̱ Rom a̱ma̱lyim Zwáng Da̱kya ji ku nwuak á̱kyokyuat nkhang tazwa nkyangkhwi mba na. A̱nyiuk Da̱kya ku khwi a̱yaatoot-vam ba̱ kut mi̱ fwuo hu a̱ni. Mbwak na bye yet a̱junjung ma̱ng a̱kpa̱kpai ku a̱kukum. A̱toot wu ni̱ corop a̱byin, a̱wot á̱ sa kup a̱kpa̱kpai a̱ta̱swak á̱ mbeang tazwa mi̱ di̱n jen jhyang. Mi̱ kpai-ntak hu, ba̱ ku tyia̱ a̱kwatak nkwa bya ma̱ a̱vwuofi̱ri̱m a̱wot cap mi̱ a̱vwuoshyim.[4]
Nce A̱ka̱wa̱tyia̱ na ma̱ng fuut Bi̱zantyum hu
[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]Á̱junjung nghwughwu á̱nietkpaat na nwuat a̱tsatsak nkhang tazwa tangka̱i a̱toot hu nang á̱ ku nyia̱ ta̱m ma̱ng a̱nhu nang tyiang a̱nunwuai kukwon a̱wak ji ma̱ng tazwa nkyang tywai, sham-a̱yaatoot mbeang a̱sa̱khwot lili na. Tsi̱tsak a̱yaasa̱ncuri 18 ma̱ng 19 ba, nswup la̱p a̱ka̱bet di̱ mbat ncot na nang á̱ ku nyia̱ mat á̱gwam ba ma̱ng á̱nietba̱ngtyok a̱byin ba ku nwuak a̱di̱dam wu nyia̱ á̱ ku byia̱ á̱nietnwuak ma̱ a̱di̱di̱t. Mat a̱nia wa, da̱ a̱ka̱vwuo Ka̱pat na nang Oli̱teniya (ma̱ a̱ca̱caat mi̱ Gori) á̱ ku mbyia̱ á̱junjung nghwughwu á̱nietkhap ba̱ ku nwai yet á̱khwo a̱ni, á̱nietbyia̱-a̱ka̱wat ma̱ng á̱nietnok-ma̱sa̱t.
A̱wot nghwughwu á̱nietkhap ku nshyia̱ neet mi̱ sa̱ncuri swak ma̱ a̱naai wu. Mi̱ Codex Latinus Parisinus, nang Paulus Sanctinus Ducensis, a̱bwokntswam a̱khwot a̱kwop A̱gwam Zi̱gi̱si̱mun a̱si̱ Lokza̱mbok ku lyuut tsi̱tsak 1395–1396, kang ma̱ng á̱junjung nghwughwu á̱nggi̱ri̱m á̱tyok ma̱ng á̱nietcong-a̱ti̱tak ku tyai muna̱pyia̱ á̱khwot á̱kwop hu: á̱nietnta̱m bwak, á̱nietjhyikéké-ntsaai, ma̱ng á̱nietbwoifa̱n. Mi̱ Chronicon Pictum Vindobonense á̱ tyai mba nang á̱tyok ma̱ng á̱sai a̱yaatoot vam ma̱ng á̱ta̱p a̱cyok (Romaniya: cioareci). Ba̱ ku kup tangka̱i pyia̱ nang á̱ ngyei shagi Romaniya: sarici a̱ni ba̱ si̱ tyia̱ a̱yaatoot á̱junjung mbwak a̱wot ba̱ si̱ ghwon pyia̱ hu ku corop a̱zama mba ka. Ba̱ ku tyia̱ a̱kwatak ba̱ byia̱ hyohyoot ntyei a̱ni nang á̱ nyia̱ ma̱ng kwa nyam a̱ni (Romaniya: opinci). Mami a̱hyohyoot mak maai shi a̱ghyang, á̱ maai á̱ nkai nyia̱ nkyang nani ni̱ nshyia̱ a̱yaampwuot a̱yaacok nyám ma̱ a̱yit nci̱ri̱ng. A̱yaadayari á̱nietcyiet nta, ma̱ a̱tsatsak á̱si̱ Antonio Maria Del Chiaro Fiorentino (a̱tyulyuut a̱lyem Italya a̱si̱ Constantin Brâncoveanu) ma̱ng ofisa Friedrich Schwanz von Springfels ku byia̱ a̱dodoo nkhang tazwa a̱yaatoot A̱romaniya ba: a̱nyiuk, á̱nietndi̱n-a̱ma nyiá̱ ba̱ yet á̱nap ma̱ng a̱nyiuk a̱baka̱keang ni̱ khwi tangka̱i a̱yaatoot vam a̱nyiung, kyang ku ghai mba huhwa yet nkyang shisham nang á̱ tyia̱ da̱ mba ma̱nyin.
Á̱ ku tywai a̱yaatoot vam a̱boyat ba ma̱ng ywan a̱la̱kum hwa, á̱ si̱ ku nghwang nghwughwu da̱ mba ma̱ng ywan a̱na-a̱shong a̱wot á̱ si̱ sham mba ma̱ng á̱tsatsak nfang. Nkyangkhwi a̱nyiuk a̱baka̱keang Oli̱teniya ku yet a̱yaatoot vam a̱lulo bya nang á̱ ku tywai di̱n kap ma̱ng altițe, tyiang catrințe ma̱ng bete. Nang mba, á̱nietndi̱n-a̱ma nyiá̱ ba̱ yet á̱nap a̱ni ku nkhwi á̱junjung a̱yaatoot (Romaniya: maramă) ywan a̱la̱kum ba̱ byia̱ nkywat a̱ni ku fi̱lak, nang á̱ ku lya̱u a̱ma a̱ni.[5]
Di̱ fam byi̱k kpaat-fwuo swam a̱byin, kyiak neet ma̱ a̱fa̱ng sa̱ncuri 19 ka bai, á̱ ku mbyia̱ a̱di̱dam byia̱ a̱mpwot kidee A̱romaniya wu, mat á̱ ghai nggu ma̱ng a̱si̱ nnwap na̱ hyia̱k a̱ni.
Mi̱ di̱ yong huni
[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]Lilyim Zwang Swanta I ji, kyangkhwi hu nang konyan cat a̱ni si̱ yet mi̱ kyang nyiung kyiak neet mi̱ sot-á̱niet nat mi̱ sot-á̱niet ku si̱ yong a̱nia mi̱ shyicet kuzangmam di̱ nce á̱nietkhwop-á̱niet na, ku si̱ bai yet kyang a̱gwai nang á̱ kup ka̱nang kyang nshyia̱ a̱ni. Ma̱ a̱baka̱keang á̱ghyang a̱yaali̱bom si̱ nwuo mami "a̱yaamotip a̱byin" ba, a̱wot á̱nietkaswuo ba̱ lyiai a̱yaatoot ma̱ng mba ba̱ dyam a̱yaatoot ba̱ shai a̱sa̱khwot lili mba si̱ ka njhyi á̱si̱ a̱bya. Di̱n jen komyunit ji, a̱ka̱shai nani si̱ ghyuai si̱sak nang á̱niet ku nyia̱ a̱di̱dam ba̱ ghwut ma̱ng nkyang a̱gwai nfai a̱ni ma̱ a̱ka̱sa.
A̱zafwun ka, á̱tsak á̱nietkhwi a̱yaatoot a̱baka̱keang ba, bibya yet á̱nietbwom bubwom taada, á̱niet-song sóng taada ma̱ng á̱nietmaat mi̱ nfim ma̱ng á̱niet-tyai mi̱ TV.
Kyang a̱gwai á̱tyok
[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]Itsari
[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]Itsari (Romaniya: ițari) ba yet a̱tsak a̱yaatoot á̱tyok Ma̱li̱dova bya a̱wot ba̱ yet ntangka̱i á̱junjung á̱ta̱p a̱cyok á̱tyok a̱bakeang nia nang á̱ tywai ma̱ng ywan tsigaye (Romaniya: țigaie; a̱lulo ta̱ngka̱i zwa zónseap ku nwai shyia̱ koji a̱ni) a̱wot ba̱ si̱ byia̱ shi a̱swap mita 2, a̱wot ba̱ li a̱fi̱fap, á̱ ta̱shwuk mba di̱ tak hu kyiak neet a̱lintak ka ba̱ng si̱ nat a̱khwut wu. Á̱ ka ntyei mba di̱n jen a̱won ja ma̱ng zwu (a̱vwuoshyim). Á̱ nyia̱ itsarii (Romaniya: ițarii) tyei a̱won ma̱ng pânză de sac (a̱kpa̱p a̱lulo) wa.
Ya̱fang
[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]- ↑ Dr. Ion Ghinoiu. "Atlasul etnografic român". National Heritage Institute (in Romanian).
- ↑ "People's Daily Online -- Dacian bracelets to be displayed in Romania". english.peopledaily.com.cn. Retrieved 23 Zwat Nyaai 2018.
- ↑ "Ancient Transylvanians Rich in Gold, Treasure Shows". nationalgeographic.com. 21 January 2011. Retrieved 23 Zwat Nyaai 2018.
- ↑ Marija Gimbutas, Civilizație și cultură, Meridians Publishing House, Bucharest, 1989, p. 49
- ↑ Thomas Carlyle, Filozofia vestimentației, second edition, European Institute, Bucharest, 1998, p. 79
A̱ka̱fwuop nta
[jhyuk | jhyuk a̱tyin ka]- Pages with script errors
- CS1 Romanian-language sources (ro)
- Articles with short description
- Short description matches Wikidata
- Articles using generic infobox
- Articles containing Romaniya-language text
- Commons category link is on Wikidata
- Nkyangkhwi Romaniya
- Taada Romaniya
- Taada Ma̱li̱dova
- Nkyangkhwi taada
- Editing together in Tyap, Romanian and English